नेपाल राष्ट्र बैंक ऐन, २०५८ को दफा ४ मा उल्लेख भएका नेपाल राष्ट्र बैंकको उद्देश्यहरूमा मूल्य स्थिरता कायम गर्नु पनि एक हो । अर्थतन्त्रमा माग पक्षबाट सिर्जित मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न नेपाल राष्ट्र बैंकले मौद्रिक नीतिमार्फत ब्याजदर, कर्जाको उपलब्धता, मुद्राको आपूर्तिलगायत मौद्रिक चरहरूको उचित व्यवस्थापनमार्फत मूल्य स्थिरता कायम गर्न भूमिका खेल्छ ।

मूल्य स्थिरता भन्नाले न्यून र स्थिर दरको मुद्रास्फीति भन्ने बुझिन्छ । मूल्य स्थिरताले मुद्राको क्रयशक्तिलाई जोगाइराख्न मद्दत गर्दछ । यस्तो वातावरणमा आम सर्वसाधारण र व्यवसायीलाई खर्च र लगानीसम्बन्धी योजना बनाउन तथा निर्णय गर्न सहज हुन्छ । मूल्य स्थिरता कायम राख्दा अर्थतन्त्रमा लगानी एवम् रोजगारीमा प्रवद्र्धन हुन गई दिगो आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न तथा समष्टिगत आर्थिक स्थिरता कायम गर्नसमेत मद्दत पुग्छ ।

नेपालमा उपभोक्ता मूल्य सूचकाङ्क गणना गर्न पाँचौँ बजेट सर्वेक्षणको आधारमा पहिचान गरिएका ४९६ वटा वस्तु तथा सेवाहरू समावेश गरी वस्तु तथा सेवाको डालो (CPI basket) निर्धारण गरिएको छ । देशभरिका ६० वटा बजार केन्द्रबाट यी वस्तु तथा सेवाको साप्ताहिक, मासिक र त्रैमासिक रुपमा मूल्य सङ्कलन गरी उपभोक्ता मूल्य सूचकाङ्क तयार गर्ने गरिन्छ । यसरी प्राप्त उपभोक्ता मूल्य सूचकाङ्कमा आएको वार्षिक बिन्दुगत परिवर्तनको दरलाई नै मुद्रास्फीति भन्ने गरिन्छ ।

पाँचौँ बजेट सर्वेक्षणको आधारमा नेपालका घर परिवारले अधिकतम उपभोग गर्ने ४९६ वटा वस्तु तथा सेवाको पहिचान गरिएको छ । आर्थिक वर्ष २०७१-७२ लाई आधार वर्षको रूपमा मानी ती वस्तु तथा सेवाको नियमित मूल्य सङ्कलन गरी उपभोक्ता मूल्य सूचकाङ्क तयार गर्ने गरिन्छ ।  छानिएका वस्तु तथा सेवालाई खाद्य तथा पेय पदार्थ र गैरखाद्य तथा सेवा समूह गरी दुई वटा समूहमा विभाजन गरिएको छ । खाद्य तथा पेय पदार्थको भाराङ्क ४३.९१ प्रतिशत रहेको छ भने यसअन्तर्गत १३ उपसमूहहरू रहेका छन् । यसै गरी, गैरखाद्य तथा सेवा समूहको भाराङ्क ५६.०९ प्रतिशत र नौ उपसमूह रहेका छन् ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका प्रकाशनहरू मुख्यतया बैंकको वेबसाइट www.nrb.org.np मा उपलब्ध छन् । कतिपय प्रकाशन छापिएका पनि हुन्छन् र यस्ता छापिएका प्रकाशनहरू यस बैंकको केन्द्रीय कार्यालय, बालुवाटारमासमेत उपलब्ध छन् ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले कर्जा, निक्षेप तथा वित्तीय क्षेत्र, भुक्तानी सेवा, मूल्य, वित्तीय पहुँच, मुद्राप्रदाय, सरकारी राजस्व तथा खर्च, शोधनान्तर तथा अन्तर्राष्ट्रिय वित्तलगायत अन्य समष्टिगत आर्थिक तथा वित्तीय क्षेत्रसम्बन्धी विषयमा आवश्यकताअनुसार तथ्याङ्क सङ्कलन, प्रशोधन तथा प्रकाशन गर्दछ । यस्ता तथ्याङ्कलाई यस बैंकका विभिन्न प्रकाशन तथा वेबपेजअन्तर्गतको Databases on Nepalese economy बाट पनि प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

तलब तथा ज्यालादर सूचकाङ्क श्रमको मूल्य (तलब तथा ज्यालादर) मा आएको परिवर्तन मापन गर्ने विधि हो । यस बैंकले आव २०६१–६२ लाई आधार वर्ष मानी तलब तथा ज्यालादर सूचकाङ्क प्रकाशन गर्दै आएको छ । विभिन्न छ वटा क्षेत्रका सरकारी तथा निजी संस्थामा कार्यरत कर्मचारीहरूको तलब विवरणका आधारमा तलब उप–सूचकाङ्क र तीन क्षेत्रबाट लिङ्ग र सीपका आधारमा ज्यालादर विवरण सङ्कलन गरी ज्यालादर उप–सूचकाङ्क तयार गरिन्छ । यी उप–सूचकाङ्कहरूको भार क्रमशः २६.९७ प्रतिशत र ७३.०३ प्रतिशत रहेको छ ।

थोक मूल्य सूचकाङ्कले वस्तुहरूको थोक मूल्यस्तरलाई मापन गर्दछ । हाल नेपालमा आर्थिक वर्ष २०७४÷७५ लाई आधार वर्ष मानी २६२ वस्तुहरूको पाक्षिक, मासिक र त्रैमासिक रूपमा मूल्य सङ्कलन गरी यी वस्तुहरूको थोक मूल्य गणना गर्ने गरिएको छ । यी वस्तुमध्ये प्राथमिक समूहअन्तर्गत दुई उप–समूह, इन्धन तथा ऊर्जा समूहअन्तर्गत दुई उपसमूह र उत्पादन समूहअन्तर्गत १३ उपसमूह रहेका छन् । यी समूहहरूको भाराङ्क क्रमशः ३३.५९ प्रतिशत, ८.७६ प्रतिशत र ५७.६५ प्रतिशत रहेको छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले प्रकाशन गर्ने मूल्य सूचकाङ्क तोकिएका वस्तु तथा सेवा डालोमा संलग्न वस्तु तथा सेवाको भारित औसत मूल्य सूचकाङ्कमा आधारित हुन्छन् । यस्ता वस्तु तथा सेवालाई विभिन्न समूहमा विभाजन गरेर भार प्रदान गरिएको हुन्छ । कुनै वस्तु तथा सेवाको मूल्य धेरैले वृद्धि भए तापनि अर्को वस्तु तथा सेवाको मूल्य धेरैले कम हुन जाँदा औसत भारित मूल्यमा सामान्य मात्र परिवर्तन भएको हुन सक्छ । तर आम जनताले वस्तु तथा सेवा खरिद गर्न जाँदा आफूले खरिद गर्ने वस्तु तथा सेवाको मात्र धेरैले मूल्य वृद्घि भएको वा घटेको महसुस गर्ने हुनाले नेपाल राष्ट्र बैंकले प्रकाशन गरेको मूल्य सूचकाङ्कको वृद्धि (मुद्रास्फीति दर) र आम जनताले महसुस गर्ने मूल्यवृद्धि बीच तालमेल नभएको अनुभूति हुनसक्छ ।

उपभोक्ता मुद्रास्फीति भन्नाले आम उपभोक्ताले उपभोग गर्ने वस्तु तथा सेवाको औसत मूल्यमा भएको वृद्धिलाई बुझाउँछ । मुद्रास्फीतिले कुनै एक वस्तु वा सेवामा भएको मूल्यवृद्धिको नभई समग्र वस्तु तथा सेवाको औसत मूल्यमा आएको परिवर्तनको दर (rate of change) लाई देखाउँछ ।